از هنر ها و صنایع دستی ایران که قدمتی بیش از پنج هزار سال برای آن در نظر گرفته شده است می توان به طراحی میناکاری روی انواع ظروف، فلزات و زیورآلات اشاره کرد. هر چند که امروزه بیشتر شاهد طراحی میناکاری بر روی مس هستیم؛ اما میناکاری بر روی سفال، نقره و طلا نیز رایج است.

یک نمونه ظرف میناکاری برگرفته از نقوش دوره صفویان

خاستگاه و پیشینه طراحی میناکاری در جهان

شاید بتوان خاستگاه این هنر را در فلزکاری مقدونیایی در قرن 11 تا 13 قبل از میلاد یافت. شش حلقه طلا که از یک مقبره قرن سیزدهم قبل از میلاد در کوکلیا (نزدیک پافوس قدیم)، در قبرس کاوش شده‌اند، دارای طراحی های ابتدایی میناکاری هستند که نشان‌دهنده مرحله‌ای میانی بین منبت کاری و میناکاری واقعی است. همچنین جواهرات طلای یونانی در قرن های 3 تا 6 پیش از میلاد نیز یافت شده اند که تا اندازه ای دارای طراحی میناکاری می باشند؛ اما از نمونه های امروزی فاصله بسیار دارند.

یک نمونه ظرف میناکاری تولید شده در بریتانیا

خاستگاه و پیشینه طراحی میناکاری در ایران

پیشینه طراحی میناکاری در ایران را می توان به دوره هخامنشیان نسبت داد؛ اما اوج شکوفایی آن در دوره ساسانیان به وقوع پیوست. بر اساس نظر بسیاری از تاریخ شناسان، طراحی میناکاری ایرانی و تکنیک های آن، در این دوره از ایران به بیزانس و سپس به سایر ممالک غربی رسیده است. زیورآلات یافت شده مربوط به قرن هشتم پیش از میلاد در محدوده نهاوند را می توان مدرکی بر اثبات این ادعا دانست.

در حال حاضر، شاید نتوان محل دقیقی را برای تولد هنر میناکاری بیان کرد؛ اما به جرات می توان بر نقش هنرمندان ایرانی در شکوفایی طراحی میناکاری صحه گذاشت.

در دوره سلجوقیان، طراحی میناکاری در ایران به اوج شکوفایی خود رسید و تکنیک های مورد استفاده به کشور های همسایه نشر پیدا کرد. پس از حمله مغول ها، طراحی میناکاری از لحاظ نقش و نگار دچار دگرگونی شد و نقوش شرقی جایگزین طرح ها و نگاره های عربی گردید؛ اما در عصر صفویان مجددا نقش و نگار اسلیمی رواج یافت و از آن دوره تاکنون، اصفهان به عنوان مهد و پایتخت طراحی میناکاری ایران شناخته شد.

رواج استفاده از رنگ قرمز در طراحی میناکاری پس از دوره صفویان

طراحی میناکاری؛ هنر ماندگار آتش و خاک و فلز

طراحی میناکاری، تکنیکی تزیینی است که در آن به اشیاء یا سطوح فلزی، لعاب شیشه‌ای داده می‌شود که این لعاب در اثر حرارت شدید بر روی سطح ذوب می‌شود تا جلوه‌ای تزئینی با رنگ‌های درخشان ایجاد کند. این هنر دستی که به دلیل سطح درخشان و براقش که سخت و ماندگار است، در طول تاریخ بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

لعاب از دیرباز برای تزیین سطح اجسام فلزی استفاده می‌شده است، در حالی که رنگ روی فلز عمر کوتاهی دارد و حتی در صورت نو بودن، تحت الشعاع درخشندگی فلز صیقلی قرار می گیرد، طراحی میناکاری قادر است به سطح فلز یک پوشش بادوام، رنگی و تزئینی ببخشد. از این رو در طول تاریخ، جواهرات با استفاده از مینا رنگارنگ تر شده اند. به همین ترتیب، اسلحه ها و زره ها و حتی وسایل خانگی مانند آینه و کاسه های آویزان با طراحی میناکاری تزئین می شدند.

میناکاری به دلیل سطح درخشان و براقش که سخت و ماندگار است، در طول تاریخ بسیار مورد توجه قرار گرفته است

مواد و تکنیک های مورد استفاده در طراحی میناکاری

مینا شیشه ای نسبتاً نرم، ترکیبی از سنگ چخماق یا ماسه، سرب قرمز و سودا یا پتاس است. این مواد با هم ذوب می شوند و شیشه ای تقریبا شفاف با رنگ مایل به آبی یا سبز تولید می کنند. این ماده به نام فلاکس یا فریت یا در فرانسه فوندانت شناخته می شود. درجه سختی شار به نسبت اجزای مخلوط بستگی دارد. میناها زمانی سخت نامیده می شوند که دمای مورد نیاز برای ذوب آن ها بسیار بالا باشد. هرچه مینا سخت‌تر باشد، در برابر عوامل جوی مقاوم‌تر می‌شود.

عامل ایجاد رنگ در طراحی میناکاری، اکسید فلزی است که با شار ترکیب می شود. به عنوان مثال، مینای فیروزه ای-آبی را می توان از اکسید کبود مس با استفاده از نسبت نسبتاً بالایی از کربنات سودا به دست آورد. به همین ترتیب، مینای زرد مایل به سبز را می توان از همان اکسید کبود مس با افزایش مقدار متناسب سرب قرمز حاصل نمود. از این رو طراحی میناکاری هنر به خدمت گرفتن آتش و خاک و فلزات است.

عامل ایجاد رنگ در طراحی میناکاری، اکسید فلزی است که با شار ترکیب می شود

تکنیک رایج طراحی میناکاری ایران در عصر حاضر

امروزه مینای نقاشی بسیار متداول تر است و جایگزین روش های پیچیده گذشته شده است. مینای نقاشی در واقع یکی از شیوه های نگار گری به شمار می رود. 

علی رغم اینکه طراحی میناکاری در بسیاری از نقاط ایران رواج دارد؛ اما به وضوح می توان شهر اصفهان را به عنوان کانون تولید میناکاری ایران در نظر گرفت؛ چرا که از دوره سلطنت صفویان تاکنون، اصفهان همواره مرکز تجمع و سکونت اساتید برجسته طراحی میناکاری بوده است و نمونه های ساخته شده در این شهر، عموما از لحاظ کیفی و طراحی ظاهری و همچنین تنوع بسیار قابل توجه هستند.


محصولات مرتبط:

مقالات مرتبط:

 

مارادراینستاگرام دنبال کنید.