به هنر تزئین سطح اجسام چوبی با استفاده از قطعات چوبی، فلزی و همچنین استخوان به شکل مثلث های ریز خاتم کاری می گویند. خاتم کاری یکی از اصیل ترین و زیباترین شاخه های صنایع دستی ایران است که ساخت آن نیازمند ذوق و نگاه هنرمندانه سازنده، زمان و صبر و بردباری می باشد. اگرچه برخی شواهد خاستگاه این هنر را شهر شیراز دانسته اند؛ اما از دوران صفویه، خاتم کاری در شهر اصفهان به تولید انبوه رسیده است و امروزه خاتم کاری سوغات اصفهان می باشد.
خاتم کاری
پیشینه خاتم کاری در ایران
تا کنون هیچ مدرک معتبری برای تعیین تاریخ این هنر یافت نشده است. اما قدیمی ترین آثار یافت شده در شیراز دیده شده است. در منبر مسجد عتیق شیراز که قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال دارد، از هنر خاتم کاری استفاده شده است. از دوره صفویه به عنوان اوج شکوفایی این هنر یاد می شود و از آنجایی که در آن زمان پایتخت، شهر اصفهان بوده تمامی هنرمندان این زمینه در این شهر جمع شدند، بنابراین خاتم کاری سوغات اصفهان امروزه بدین شکل شهرت دارد.
خاتم کاری یک هنر اصیل
مواد خام مورد نیاز برای ساخت خاتم کاری
برای ساخت خاتم کاری سوغات اصفهان، مواد متفاوتی لازم است:
- انواع مختلف چوب مثل چوب آبنوس، چوب آرکا، چوب افرا و چوب بوکسوس
- انواع مختلف استخوان مثل استخوان شتر، عاج، استخوان گاو و استخوان اسب
- سیم های فلزی از جنس مس، برنج، نقره و گاهی اوقات طلا
- صدف دریایی
- کلوفون
اجرا خاتم کاری
فرایند ساخت خاتم
برای ساخت خاتم کاری سوغات اصفهان ابتدا طرح مورد نظر بر روی جسم کشیده می شود؛ سپس قطعات مثلثی چوب یا استخوان که با ابزار ویژه، برش خورده اند، با استفاده از سریشم بر روی جسم نصب می شوند، در نهایت با استفاده از نخ این قطعات کوچک محکم می شوند. مرحله به مرحله چسباندن قطعات محکم شده به یکدیگر همراه با چسباندن سیم های مفتولی اجرا می گردد. در انتها تحت فشار قرار داده شده و چند مرحله برش کاری دیگر صورت می گیرد؛ بدین ترتیب با طی کردن بیش از ۴۰۰ مرحله، طرح کامل می گردد.
نقوش خاتم کاری
در خاتم کاری سوغات اصفهان، نقوشی چون طاقی، ابری دو دوری، نقش تو گلو سبز، طرح عالم رز، پره واری شمسه دار، نقش پره واری بغل شش سیمی، طرح هشت و چهار ترنج اجرا می شود.
از جمله نمونه های خاتم بر اساس نقش به کار رفته:
- خاتم ابری: به صورت شش ضلعی می باشد.
- خاتم نه گلی ساده: طرحی ساده از خاتم بوده و عمدتا سیاه و سفید است.
- خاتم شش ضلعی با لغت قمی یا پره واری عالم رز: این خاتم نیز شش ضلعی می باشد؛ اما برای ساخت پره های آن از ۹ مثلث استفاده می شود.
- خاتم پره وارو: این خاتم مشابه عالم رز است.
- خاتم گره: در این نوع خاتم، خود خاتم به عنوان گره به کار می رود.
نقوش خاتم کاری
نحوه تشخیص خاتم کاری با کیفیت
خاتم کاری سوغات اصفهان، هنر باظرافتی است که برای شناخت یک قطعه با کیفیت باید موارد زیر را در نظر گرفت:
- سطح چوبی که لایه خاتم روی آن منبت کاری می شود باید کاملا صاف و مسطح باشد.
- قطعات هندسی در قسمت لبه ها باید متقارن باشند.
- قطعه خاتم کاملا با کلوفون پوشانده شود تا تحت تاثیر رطوبت قرار نگیرد.
- رنگ و شکل خاتم تغییر نکند.
- دقت در اجرا ترمیم و بتونه کاری که در سطح کار قابل تشخیص نباشد.
- ریزتر بودن نقوش خاتم نشان دهنده ارزنده تر بودن آن قطعه است.
نمونه های خاتم کاری ایران
- بهره گیری از خاتم کاری سوغات اصفهان در اماکن متبرکه، به عنوان تزئینی برای درها
- قاب معروف حرم حضرت علی (ع) یکی از شاهکارهای این اثر است که به دوران صفویه باز می گردد.
- یک نمونه دیگر از خاتم ایرانی، بخش هایی از منبت های حرم شیخ صفی الدین اردبیل است.
- در کاخ سعد آباد نیز اتاق های منبت کاری شده وجود دارد که از شاهکارهای این هنر می باشد.
خاتم کاری جایگاه والایی را در سطح جهان به خود اختصاص داده است
جایگاه بین المللی خاتم کاری
خاتم کاری سوغات اصفهان، هنری است که در موزه های مختلف سراسر جهان موجود است. به عنوان مثال:
- یک نمونه تخته شطرنج خاتم در موزه بنکی آتن قرار دارد که مربوط به دوران صفویه است.
- میز خاتم ایرانی در سال ۱۹۵۸ در نمایشگاه بروکسل به نمایش گذاشته شد و به آن مدال طلا تعلق گرفت. این میز امروزه در موزه ملی واشنگتن نگهداری می شود.
محصولات مرتبط:
مقالات مرتبط:
